عدم تحمل لاکتوز یا حساسیت به لاکتوز چیست

اگر مشکل تحمل‌نکردن لاکتوز دارید، ممکن است پس از مصرف لبنیات و برخی از غذاهای حاوی لبنیات علائم آن را تجربه کنید. بیماری عدم تحمل لاکتوز معمولاً بی‌ضرر است، اما علائم آن می‌تواند ناراحت کننده باشد، به همین دلیل اغلب به افراد مبتلا به این بیماری توصیه می‌شود از رژیم غذایی بدون لاکتوز پیروی کنند. رژیم غذایی بدون لاکتوز یک الگوی غذایی رایج است که لاکتوز، نوعی قند موجود در شیر و لبنیات را حذف یا محدود می‌کند. در این مقاله از وب‌سایت حس‌تازگی به شناخت لاکتوز، حساسیت به لاکتوز، علائم حساسیت به لاکتوز، علل عدم تحمل لاکتوز، روش تشخیص این بیماری و درمان آن، غذاهای حاوی لاکتوز و جایگزین‌های آن‌ها می‌پردازیم.

لاکتوز چیست

لاکتوز قند موجود در شیر اکثر پستانداران است. این قند یک دی‌ساکارید است که از گالاکتوز و گلوکز تشکیل می‌شود. حلالیت و شیرینی لاکتوز در مقایسه با سایر قندها، یعنی محصولات هیدرولیز آن، گلوکز و گالاکتوز و همچنین فروکتوز و ساکارز، کمتر است. لاکتوز در صنایع غذایی، تولید شیرخشک نوزادان و صنعت داروسازی استفاده می‌شود. محلول‌های لاکتوز هیدرولیز شده قدرت شیرین‌کنندگی بیشتری نسبت به لاکتوز دارند و در صنایع شیرینی‌سازی و تولید بستنی به‌عنوان جایگزین ساکارز یا شربت نشاسته استفاده می‌شوند.

حساسیت به لاکتوز چیست

عدم تحمل لاکتوز زمانی اتفاق می‌افتد که روده کوچک به‌اندازه کافی آنزیم گوارشی به نام لاکتاز تولید نمی‌کند. لاکتاز، لاکتوز موجود در لبنیات را تجزیه می‌کند تا بدن بتواند آن را جذب کند. بعضی افراد مقدار کمی لاکتاز دارند، پس فقط می‌توانند مقدار پایینی محصولات لبنی را هضم کنند؛ اما اگر سطح لاکتاز خیلی پایین باشد، عدم تحمل لاکتوز پیش می‌آید که در آن فرد بعد از خوردن یا نوشیدن لبنیات علائم گوارشی ناخوشایندی را تجربه می‌کند. عدم تحمل لاکتوز با داشتن حساسیت غذایی به شیر یکسان نیست.

علائم حساسیت به لاکتوز چیست

علائم و نشانه‌های حساسیت به لاکتوز معمولاً از ۳۰ دقیقه تا دو ساعت پس از خوردن یا نوشیدن غذاهای حاوی لاکتوز شروع می‌شود. علائم و نشانه‌های رایج عبارت‌اند از:

• اسهال
• حالت تهوع و گاهی اوقات استفراغ
• اسپاسم معده
• نفخ
• تولید گاز

علل عدم تحمل لاکتوز چیست

به‌طورمعمول، لاکتاز قند شیر را به دو قند ساده گلوکز و گالاکتوز تجزیه می‌کند که از طریق پوشش روده وارد جریان خون می‌شوند. در کمبود لاکتاز، لاکتوز موجود در غذا به‌جای تجزیه‌شدن و جذب، به روده بزرگ می‌رود. در روده بزرگ، باکتری‌های طبیعی با لاکتوز هضم نشده، برهم‌کنش کرده و علائم و نشانه‌های عدم تحمل لاکتوز را ایجاد می‌کنند. سه نوع عدم تحمل لاکتوز وجود دارد و عوامل مختلفی باعث کمبود لاکتاز در هر نوع می‌شوند:

• عدم تحمل لاکتوز اولیه

افرادی که به عدم تحمل لاکتوز اولیه، شایع‌ترین نوع این بیماری، مبتلا می‌شوند با لاکتاز کافی متولد می‌شوند؛ زیرا نوزادانی که تمام مواد مغذی خود را از شیر دریافت می‌کنند، به لاکتاز نیاز دارند؛ اما ازآنجایی‌که کودکان شیر را با غذاهای دیگر جایگزین می‌کنند، مقدار لاکتازی که در بدن آن‌ها تولید می‌شود، به‌تدریج کاهش می‌یابد. بااین‌حال معمولاً به‌اندازه موردنیاز برای هضم مقدار لبنیات دریافتی از یک رژیم غذایی معمولی در بزرگ‌سالی باقی می‌ماند. در عدم تحمل لاکتوز اولیه، تولید لاکتاز در بزرگ‌سالی به‌شدت کاهش می‌یابد و این امر هضم محصولات لبنی را دشوار می‌کند.

• عدم تحمل لاکتوز ثانویه

این شکل از عدم تحمل لاکتوز زمانی رخ می‌دهد که پس از یک بیماری، آسیب یا جراحی که روده کوچک را درگیر کرده است، روده کوچک تولید لاکتاز را کاهش می‌دهد. بیماری‌های مرتبط با عدم تحمل لاکتوز ثانویه عبارت‌اند از عفونت روده، بیماری سلیاک، رشد بیش‌ازحد باکتری‌ها و بیماری کرون. درمان اختلال زمینه‌ای ممکن است سطح لاکتاز را به حد اولیه بازگرداند و علائم و نشانه‌های عدم تحمل لاکتوز را بهبود بخشد، اگرچه این امر ممکن است زمان‌بر باشد.

• عدم تحمل لاکتوز مادرزادی یا مرتبط با اختلال رشد

به‌ندرت، نوزادانی با عدم تحمل لاکتوز ناشی از کمبود لاکتاز متولد می‌شوند. این اختلال از نسلی به نسل دیگر در یک الگوی توارثی به نام اتوزومال مغلوب منتقل می‌شود، به این معنی که هم مادر و هم پدر باید یک نوع ژن مشابه را منتقل کنند تا کودک مبتلا به عدم تحمل لاکتوز مادرزادی شود. نوزادان نارس نیز به دلیل سطح ناکافی لاکتاز ممکن است دچار عدم تحمل لاکتوز شوند.

عواملی که می‌توانند فردی را مستعد بیماری عدم تحمل لاکتوز کنند عبارت‌اند از:

• افزایش سن: عدم تحمل لاکتوز معمولاً در بزرگ‌سالی ظاهر می‌شود. این وضعیت در نوزادان و کودکان خردسال شایع نیست.
• قومیت: عدم تحمل لاکتوز در افراد آفریقایی، آسیایی، اسپانیایی‌تبار و سرخ‌پوستان آمریکایی بیشتر شایع است.
• زایمان زودرس: نوزادانی که نارس به دنیا می‌آیند ممکن است سطح لاکتاز کمی داشته باشند؛ زیرا روده کوچک تا اواخر سه‌ماهه سوم بارداری، سلول‌های تولیدکننده لاکتاز را تشکیل نمی‌دهد.
• بیماری‌هایی که روده کوچک را تحت‌تأثیر قرار می‌دهند: بیماری‌های روده کوچک که می‌توانند باعث عدم تحمل لاکتوز شوند عبارت‌اند از رشد بیش‌ازحد باکتری‌ها در روده کوچک، بیماری سلیاک و بیماری کرون.
• درمان‌های خاص برای درمان سرطان: اگر برای سرطان معده رادیوتراپی کرده باشید یا عوارض روده‌ای ناشی از شیمی‌درمانی داشته باشید، خطر ابتلا به عدم تحمل لاکتوز در شما افزایش می‌یابد.

روش تشخیص حساسیت به لاکتوز چیست

برخی از آزمایش‌هایی که می‌توانند به تشخیص بیماری عدم تحمل لاکتوز کمک کنند عبارت‌اند از:

• آزمایش تحمل لاکتوز: این آزمایش نحوه جذب لاکتوز در دستگاه گوارش را بررسی می‌کند. از فرد خواسته می‌شود که حدود ۸ ساعت قبل از آزمایش چیزی نخورد یا ننوشد که درواقع به معنای نخوردن غذا و آشامیدنی بعد از نیمه‌شب است. برای آزمایش، فرد مایعی را می‌نوشد که حاوی لاکتوز است. در یک دوره ۲ ساعته تعدادی نمونه خون از فرد گرفته می‌شود تا سطح قند خون (گلوکز خون) بررسی شود. اگر سطح قند خون بالا نرود، ممکن است فرد به عدم تحمل لاکتوز مبتلا باشد.
• آزمایش هیدروژن تنفسی: فرد مایعی را می‌نوشد که حاوی مقدار زیادی لاکتوز است. نفس فرد چندین بار بررسی می‌شود. سطح بالای هیدروژن در نفس فرد ممکن است به معنای عدم تحمل لاکتوز باشد.
• آزمایش اسیدیته مدفوع: این آزمایش که برای نوزادان و کودکان خردسال استفاده می‌شود، میزان اسید موجود در مدفوع را بررسی می‌کند. اگر فردی لاکتوز را هضم نکند، مدفوع او دارای اسیدلاکتیک، گلوکز و سایر اسیدهای چرب خواهد بود.

درمان بیماری عدم تحمل لاکتوز چیست

هیچ راهکاری وجود ندارد که کمک کند بدن لاکتاز بیشتری تولید کند؛ اما علائم این بیماری با تغییر رژیم غذایی قابل‌کنترل است. درگذشته به افرادی که عدم تحمل لاکتوز داشتند گفته می‌شد که از مصرف لبنیات اجتناب کنند. امروزه، متخصصان پیشنهاد می‌کنند که غذاهای لبنی مختلف را امتحان کنید و ببینید کدام‌یک علائم کمتری ایجاد می‌کنند. به‌این‌ترتیب همچنان می‌توانید کلسیم کافی و سایر مواد مغذی مهم را از گروه لبنیات دریافت کنید. در اینجا چند نکته برای مدیریت لاکتوز رژیم غذایی آمده است:

• مصرف لبنیات را به‌آرامی شروع کنید: سعی کنید مقدار کمی شیر یا فراورده‌های لبنی را به رژیم غذایی خود اضافه کنید و ببینید که بدن شما چگونه واکنش نشان می‌دهد.
• شیر و فرآورده‌های آن را همراه با سایر غذاها مصرف کنید: اگر شیر یا فراورده‌های شیر را همراه با وعده‌های غذایی خود مصرف کنید، ممکن است علائم کمتری داشته باشید. سعی کنید پنیر را با کراک یا شیر را با غلات مصرف کنید.
• محصولات لبنی که لاکتوز کمتری دارند را مصرف کنید: این محصولات عبارت‌اند از پنیرهای سفت و ماست.
• به‌دنبال شیر و محصولات لبنی بدون لاکتوز باشید: این محصولات را می‌توان در بسیاری از فروشگاه‌های مواد غذایی پیدا کرد. آن‌ها مانند شیر و فرآورده‌های شیر معمولی هستند، اما آنزیم لاکتاز به آن‌ها افزوده شده است.
• در مورد محصولات لاکتاز پرس‌وجو کنید. از پزشک خود بپرسید که آیا لازم است قرص یا قطره لاکتاز را هنگام خوردن یا نوشیدن محصولات لبنی مصرف کنید یا خیر.

غذاهای حاوی لاکتوز

در اینجا برخی از محصولات لبنی که به‌عنوان بخشی از رژیم غذایی بدون لاکتوز باید از مصرف آن‌ها اجتناب شود، آمده است:

• شیر: همه انواع شیر گاو، شیر بز و شیر گاومیش

شیر حاوی بیشترین مقدار لاکتوز در بین تمام محصولات لبنی است. شیر کامل حاوی حدود ۱۳ گرم لاکتوز در یک فنجان است، درحالی‌که شیر بدون چربی می‌تواند بین ۱۲ تا ۱۳ گرم لاکتوز در یک فنجان داشته باشد. شیر همچنین یکی از مواد تشکیل‌دهنده بسیاری از مواد غذایی دیگر از قبیل مارگارین، شیرینی، محصولات پخته‌شده، سس سالاد، خامه و... است.

• پنیر: مخصوصاً پنیرهای نرم، مانند پنیر خامه‌ای، پنیر دلمه، موزارلا و ریکوتا

پنیر هم حاوی مقدار زیادی لاکتوز است. هضم پنیرهای سفت مانند پارمزان، سوئیس و چدار آسان‌تر است؛ زیرا بیشتر لاکتوز در حین تهیه این پنیرها از بین می‌رود.

• ماست

علاوه بر برخی از انواع پنیرها، برخی از افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز ممکن است بتوانند در حد اعتدال ماست بخورند، زیرا لاکتوز موجود در آن تا حدی تجزیه شده است.

• خامه

از مصرف محصولات تهیه‌شده از خامه مانند بستنی، یا کاستارد به دلیل سطوح بالای لاکتوز باید اجتناب شود.

• شکلات شیری

اگرچه شکلات شیری حاوی لاکتوز کمتری نسبت به شیر یا خامه است، اما همچنان حاوی مقدار زیادی لبنیات است؛ بنابراین برچسب اطلاعات غذایی آن را چک کنید و در حد اعتدال از آن بخورید.

• دوغ
• خامه ترش
• ماست یخ‌زده و نوشیدنی‌های لبنی
• کره

اگرچه اکثر مردم می‌دانند که شیر و محصولات لبنی به طور معمول حاوی لاکتوز هستند، اما بسیاری از مواد غذایی به‌عنوان منابع پنهان این قند محسوب می‌شوند. در واقع، بسیاری از محصولات پخته‌شده، شیرینی‌ها، پودر کیک‌ها و شکلات‌ها نیز حاوی لاکتوز هستند. برخی از محصولات لبنی حاوی مقادیر کمی لاکتوز هستند و برای بسیاری از افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز قابل‌تحمل هستند. به‌عنوان‌مثال، کره فقط حاوی مقدار کمی لاکتوز است و بعید است که علائم ناخوشایندی برای افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز ایجاد کند، مگر اینکه مقادیر بسیار زیادی از آن مصرف شود. همچنین انواع خاصی از ماست حاوی باکتری‌های مفیدی هستند که می‌توانند به هضم لاکتوز کمک کنند. سایر محصولات لبنی که اغلب حاوی مقدار کم لاکتوز هستند عبارت‌اند از کفیر، پنیرهای کهنه یا سفت و خامه پرچرب. اگرچه ممکن است این غذاها توسط افرادی که عدم تحمل لاکتوز خفیف دارند به‌خوبی تحمل شوند، ممکن است لازم باشد افرادی که به شیر حساسیت دارند یا کسانی که عدم تحمل لاکتوز شدید دارند این مواد غذایی را از رژیم غذایی خود حذف کنند.

بهترین جایگزین برای این غذاها

چنانچه در زیر آمده است بسیاری از مواد غذایی حاوی لاکتوز را می‌توان با مواد غذایی بدون لاکتوز جایگزین کرد:

• جایگزین‌های شیر: شیر بدون لاکتوز، شیرِ برنج، شیر بادام، شیرِ جو دوسر، شیر نارگیل، شیر بادام‌هندی، شیر شاهدانه
• ماست‌های بدون لاکتوز: ماست نارگیل، ماست شیر بادام، ماست سویا، ماست بادام‌هندی

علاوه بر این پنیر کهنه، پنیر کوتاژ، ماست پروبیوتیک و شیر بدون لاکتوز جایگزین‌هایی هستند که ممکن است هضم آن‌ها برای افراد مبتلا به عدم تحمل لاکتوز آسان‌تر باشد. این مواد غذایی لاکتوز کمی دارند، به این معنی که همچنان حاوی لاکتوز هستند، اما در مقادیر کمتر. افراد مختلف ممکن است واکنش متفاوتی به این مواد غذایی نشان دهند، بنابراین باید تا زمانی که از واکنش بدنتان به این مواد غذایی مطمئن نشده‌اید، در حد اعتدال از آن‌ها استفاده کنید.

لاکتوز قندی است که در انواع غذاها ازجمله محصولات لبنی و بسیاری از غذاهای فراوری شده یا آماده مانند سوپ، سس و غلات صبحانه یافت می‌شود. بسیاری از افراد ممکن است به‌دلیل کمبود آنزیم لاکتاز در بدن خود توانایی تجزیه و هضم لاکتاز را در بدن خود نداشته باشند و در اثر مصرف محصولات غذایی حاوی لاکتوز دچار علائم گوارشی ناخوشایندی شوند؛ بنابراین ممکن است لازم باشد این افراد از مصرف محصولات غذایی حاوی لاکتوز اجتناب کنند. بااین‌حال خوشبختانه، بسیاری از غذاها را می‌توان به‌عنوان بخشی از رژیم غذایی بدون لاکتوز مصرف کرد، ازجمله میوه‌ها، سبزی‌ها، غلات کامل، حبوبات و پروتئین‌ها. علاوه بر این، بررسی برچسب اطلاعات غذایی موجود روی محصولات غذایی موردعلاقه شما یک استراتژی ساده برای تعیین آن است که آیا یک محصول غذایی حاوی لاکتوز است یا خیر.

منابع:

• https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/lactose-intolerance/symptoms-causes/syc-20374232
• https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/lactose-intolerance
• Pedro M.R. Guimarães, José Teixeira, Lucília Domingues, Fermentation of lactose to bio-ethanol by yeasts as part of integrated solutions for the valorisation of cheese whey, Biotechnology Advances, Volume 28, Issue 3, 2010, Pages 375-384,
• https://www.webmd.com/diet/foods-high-in-lactose
• https://www.healthline.com/nutrition/lactose-free-diet#foods-to-avoid