محصولات تراریخته چیست و چه مضراتی دارد

اصلاح ژنتیکی مجموعه خاصی از فناوری ژن است که ژن‌های موجودات زنده مانند حیوانات، گیاهان یا میکروارگانیسم‌ها را تغییر می‌دهد. ترکیب ژن‌های ارگانیسم‌های مختلف به‌عنوان فناوری DNA نوترکیب شناخته شده و ارگانیسم به‌دست‌آمده به‌عنوان «تراریخته» شناخته می‌شود. درواقع محصولات غذایی تراریخته از اقلام غذایی‌ای تشکیل می‌شوند که اصلاح ژنتیکی بر روی آن‌ها انجام‌شده است.

بر اساس آمار، مواد غذایی تراریخته در بیش از 160 میلیون هکتار در 29 کشور جهان کشت می‌شوند. نزدیک به 300 میلیون آمریکایی، 1350 میلیون چینی، 280 میلیون برزیلی و میلیون‌ها نفر در کشورهای دیگر به‌طور مداوم مواد غذایی تراریخته را مستقیم یا غیرمستقیم مصرف می‌کنند. فن‌آوری‌های اصلاح ژنتیکی مواد غذایی، نوید خوبی برای رویارویی با برخی از بزرگ‌ترین چالش‌های امنیت غذایی انسان می‌دهد؛ اما مانند همه فن‌آوری‌های جدید، خطرات شناخته‌شده و ناشناخته‌ای نیز دارد. در این مقاله از وب‌سایت حس‌تازگی به شناخت مواد غذایی تراریخته، تاریخچه تولید این مواد غذایی، انواع این مواد غذایی، مضرات و فواید مواد غذایی تراریخته، عامل سرطان‌زای موجود در محصولات غذایی تراریخته، روش تشخیص این محصولات و شناخت روغن تراریخته خواهیم پرداخت.

تاریخچه تولید محصولات غذایی تراریخته

دانشمندان برای اولین‌بار در سال 1946 کشف کردند که اطلاعات DNA می‌تواند از یک موجود زنده به موجود زنده دیگر منتقل شود. اکنون مشخص شده است که مکانیسم‌های مختلفی برای انتقال DNA وجود دارد و این مکانیسم‌ها در طبیعت در مقیاس بزرگ رخ می‌دهند؛ به‌عنوان‌مثال، در باکتری‌های بیماری‌زا مکانیسمی برای مقاومت در برابر آنتی‌بیوتیکیها وجود دارد. اولین گیاهی که در سال 1983 اصلاح ژنتیکی شد، با به کار بردن یک گیاه تنباکوی مقاوم به آنتی‌بیوتیک تولید شد و چین اولین کشوری بود که در اوایل دهه 1990 با معرفی تنباکوی مقاوم به ویروس، محصولات تراریخته را تجاری کرد.

در سال 1994، در ایالات‌متحده گوجه‌فرنگی تراریخته توسط سازمان غذا و داروی آمریکا، برای بازاریابی تائید شد. اصلاح ژنتیکی انجام‌شده روی این گوجه‌فرنگی باعث می‌شد که رسیدن گوجه‌فرنگی پس از چیدن آن به تأخیر بیفتد. در سال 1995 تعداد کمی از محصولات تراریخته مجوز بازاریابی دریافت کردند. این محصولات شامل روغن کلزا با ترکیب اصلاح‌شده، ذرت، پنبه مقاوم به علف‌کش، سیب‌زمینی، سویای مقاوم به علف‌کش گلایفوسیت، کدوحلوایی مقاوم به ویروس (Asgrow) و گوجه‌فرنگی دارای تأخیر در رسیدن بود.

از سال 2011، ایالات متحده آمریکا در تولید محصولات تراریخته پیشتاز است. در حال حاضر، تعدادی از گونه‌های مواد غذاییِ دارای نسخه ژنتیکی اصلاح‌شده وجود دارد. برخی از این مواد غذایی عبارت‌اند از پنبه، سویا، کلزا، سیب‌زمینی، بادمجان، توت‌فرنگی، ذرت، گوجه‌فرنگی، کاهو، طالبی، هویج و... . در روند اصلاح ژنتیکی، شناسایی ژن تعیین‌کننده ویژگی‌های مهم، مانند ژن‌هایی که مقاومت در مقابل حشرات موذی دارند، یکی از دشوارترین مراحل است.

محصولات تراریخته چیست

تغییر ژنتیکی مواد غذایی ممکن است شبیه به یک فیلم علمی تخیلی به نظر برسد، اما DNA بسیاری از غذاهایی که ما و حیوانات مصرف می‌کنیم، تغییر یافته است. اصلاح ژنتیکی اغلب برای محافظت از محصولات غذایی به هنگام رشد انجام می‌شود؛ اما این بدان معنی نیست که اصلاح ژنتیکی تنها به میوه‌ها و سبزی‌ها محدود است. برای اصلاح ژنتیکی یک حیوان، گیاه یا میکروارگانیسم، دانشمندان از فرایند مهندسی ژنتیک استفاده می‌کنند که به آن بیوتکنولوژی مدرن، فناوری ژن یا فناوری DNA نوترکیب نیز می‌گویند.

به این منظور دانشمندان ابتدا یک ویژگی را که می‌خواهند بر روی آن اصلاح ژنتیکی انجام دهند، مانند توانایی مقاومت در برابر حشرات، تعیین می‌کنند؛ سپس حیوان، گیاه یا میکروارگانیسمی را با آن ویژگی پیدا می‌کنند، ژن دارای آن ویژگی را کپی می‌کنند و آن را در حیوان، گیاه یا میکروارگانیسم جدید وارد می‌کنند. درنهایت آن‌ها اجازه رشد موجود جدید اصلاح ژنتیکی شده را می‌دهند. اگر این مرحله موفقیت‌آمیز باشد، ژن اصلاح‌شده در نسل‌های بعدی انتقال می‌یابد.

اغلب محصولات اصلاح ژنتیکی شده در ایالات متحده برای خوراک حیوانات استفاده می‌شوند. در مورد گیاهان، دلیل اصلی اصلاح ژنتیکی کمک به گیاه برای مقاومت در برابر ابتلا به بیماری‌های گیاهی و کمک به مقاومت گیاه در برابر علف‌کش‌هایی است که برای کنترل علف‌های هرز استفاده می‌شوند. استفاده از غذاهای اصلاح ژنتیکی شده می‌تواند با افزایش تولید محصول، قیمت مواد غذایی را کاهش دهد. در برخی موارد نیز اصلاح ژنتیکی یک ماده غذایی می‌تواند ارزش غذایی آن را بهبود بخشد. به‌عنوان‌مثال می‌توان از تولید سویای اصلاح ژنتیکی شده برای تولید روغن‌های سالم‌تر که حاوی چربی‌های ترانس مضر نیستند، نام برد. یک مورد مؤثر دیگر نیز تولید برنج حاوی بتاکاروتن توسط دانشمندان برای پیشگیری از نابینایی کودکان کشورهای درحال‌توسعه است.

چه محصولاتی تراریخته هستند

محصولات تراریخته اصلی که به‌صورت تجاری در مزرعه کشت می‌شوند عبارت‌اند از سویا، ذرت، پنبه و کلزای مقاوم به علف‌کش و حشره‌کش، بادمجان، یونجه، پاپایای مقاوم در برابر ویروس لکه حلقه‌ای، آناناس، کدوحلوایی و چغندرقند. سایر محصولاتی که به‌صورت تجاری در مزرعه رشد می‌کنند عبارت‌اند از سیب‌زمینی شیرین مقاوم در برابر ویروسی که می‌تواند بیشتر محصولات آفریقایی را از بین ببرد، برنج حاوی آهن و ویتامین‌های افزایش‌یافته که ممکن است سوءتغذیه مزمن را در کشورهای آسیایی کاهش دهد، انواع گیاهانی که در شرایط بد آب‌وهوایی قادر به زنده‌ماندن و مقاوم هستند، ماهی‌های قزل‌آلایی که سریع‌تر بالغ می‌شوند، درختان میوه و دانه‌های آجیلی که سال‌ها زودتر محصول می‌دهند، گیاهانی که پلاستیک‌های جدیدی با خواص منحصربه‌فرد تولید می‌کنند و ارگانیسم‌هایی که برای استفاده در داروهایی مانند انسولین انسانی اصلاح ژنتیکی می‌شوند.

مضرات مصرف محصولات تراریخته چیست؟

اگرچه محققان و تولیدکنندگان مواد غذایی تراریخته اطمینان دارند که مصرف این مواد غذایی مزایای مختلفی دارد، اما تعداد زیادی از مردم کاملاً با آن‌ها مخالف هستند. نگرانی‌های کلی در مورد محصولات غذایی تراریخته معمولاً در خصوص ایمنی انسان و محیط‌زیست، برچسب‌گذاری این مواد غذایی، امنیت غذایی و کاهش فقر است. بزرگ‌ترین تهدید ناشی از غذاهای تراریخته این است که می‌توانند اثرات مضری بر بدن انسان داشته باشند. اعتقاد بر این است که مصرف این غذاهای اصلاح ژنتیکی شده می‌تواند باعث ایجاد بیماری‌هایی شود که در مقابل آنتی‌بیوتیک‌ها مصون هستند. علاوه بر این، ازآنجایی‌که این مواد غذایی اختراعات جدیدی هستند، در مورد اثرات طولانی‌مدت مصرف آن‌ها در انسان اطلاعات زیادی در دست نیست و ازآنجایی‌که اثرات آن بر سلامتی ناشناخته است، بسیاری از مردم ترجیح می‌دهند از مصرف این مواد غذایی دوری کنند.

همچنین تولیدکنندگان مواد غذایی تراریخته در بسیاری از موارد روی برچسب این مواد غذایی ذکر نمی‌کنند که غذاها با اصلاح ژنتیکی تولید می‌شوند، زیرا فکر می‌کنند که این کار بر تجارت آن‌ها تأثیر می‌گذارد. بسیاری از جوامع مذهبی و فرهنگی نیز مخالف این‌گونه غذاها هستند؛ زیرا آن را روشی غیرطبیعی برای تولید مواد غذایی می‌دانند. از سوی دیگر بسیاری از مردم نیز با ایده انتقال ژن‌های حیوانی به گیاهان و بالعکس موافق نیستند. علاوه بر این کارشناسان بر این باورند که با افزایش این‌گونه مواد غذایی، کشورهای درحال‌توسعه بیشتر به کشورهای صنعتی وابسته خواهند شد، زیرا این احتمال وجود دارد که در آینده تولید مواد غذایی توسط آن‌ها کنترل شود.

فواید مواد غذایی تراریخته

مواد غذایی تراریخته در کنترل بروز برخی بیماری‌ها مفید هستند. با اصلاح سیستم DNA این مواد غذایی، خواص ایجادکننده آلرژی آن‌ها از بین می‌رود. این مواد غذایی سریع‌تر از مواد غذایی معمولی رشد می‌کنند. احتمالاً به همین دلیل برای مردم افزایش بهره‌وری ایجاد می‌کنند. علاوه بر این، کشت این مواد غذایی در مکان‌هایی که خشک‌سالی‌های مکرر دارند، یا جاهایی که خاک برای کشاورزی غنی نیست، یک موهبت است. گاهی اوقات، محصولات غذایی اصلاح ژنتیکی شده را می‌توان در مکان‌هایی با شرایط آب‌وهوایی نامساعد نیز کشت کرد، حال‌آنکه یک محصول معمولی فقط در فصل خاص یا در شرایط آب‌وهوایی مطلوب می‌تواند رشد کند.

از سوی دیگر اگرچه دانه‌های این‌گونه مواد غذایی بسیار گران هستند، اما به دلیل مقاومت طبیعی در برابر آفات و حشرات، هزینه تولید آن‌ها کمتر از محصولات غذایی معمولی است. این امر لزوم قرارگرفتن محصولات تراریخته در معرض آفت‌کش‌ها و حشره‌کش‌های مضر را کاهش می‌دهد و این غذاها را عاری از مواد شیمیایی و همچنین سازگار با محیط‌زیست می‌کند. مشاهده شده است که مواد غذایی اصلاح ژنتیکی شده دارای مواد مغذی بالایی هستند و حاوی مواد معدنی و ویتامین‌های بیشتری نسبت به مواد غذایی معمولی‌اند. علاوه بر این، مواد غذایی اصلاح ژنتیکی شده طعم بهتری دارند، ماندگاری آن‌ها افزایش یافته است و ازاین‌رو نگرانی کمتری در مورد فاسدشدن آن‌ها وجود دارد.

عامل سرطان‌زای محصولات تراریخته چیست

نگرانی‌هایی وجود دارد که خوردن غذاهای اصلاح ژنتیکی شده می‌تواند با افزایش سطح مواد سرطان‌زا در بدن به ابتلا به سرطان کمک کند. انجمن سرطان آمریکا اظهار می‌دارد، هیچ مدرک موثقی مبنی بر اینکه غذاهای اصلاح ژنتیکی شده موجود، خطر ابتلا به سرطان را افزایش یا کاهش می‌دهند، وجود ندارد. اگرچه نرخ ابتلا به سرطان در ایالات متحده تغییر کرده است، هیچ مدرکی مبنی بر هم‌زمانی این تغییرات با ارائه غذاهای اصلاح ژنتیکی شده وجود ندارد.

گمان بر این است که جهش‌زایی ژن‌ها در مواد غذایی تراریخته می‌تواند بیان ژن‌های موجود در میزبان را مختل کند یا تغییر دهد. بسیاری از این ژن‌ها محصولات ناخواسته‌ای ایجاد می‌کنند. بااین‌حال، مهم‌ترین نگرانی در تولید محصولات غذایی تراریخته، فعال‌شدن ژن‌های خاموش است. این امر به این دلیل است که امکان فعال‌کردن ژن‌هایی که آنزیم‌ها را در مسیرهای بیوشیمیایی به سمت تولید ترکیبات ثانویه سمی رمزگذاری می‌کنند، وجود دارد. البته مواد غذایی اصلاح‌ژنتیکی‌شده، به‌نسبت جدید هستند و هنوز تحقیقات انسانی چندانی بر روی اثرات احتمالی بلندمدت آن‌ها انجام نشده است.

بااین‌حال براساس گزارش سازمان غذا و داروی آمریکا در سال 2024، محصولات اصلاح‌ژنتیکی‌شده به‌گونه‌ای تغییر نمی‌کنند که خطر ابتلا به سرطان را برای انسان‌ها یا حیواناتی که آن‌ها را مصرف می‌کنند، افزایش دهند. تجزیه‌وتحلیل داده‌ها توسط آکادمی ملی علوم، مهندسی و پزشکی نشان داده است که الگوهای تغییر نرخ سرطان در ایالات متحده، مشابه اروپا و بریتانیا است که مردم آن کمتر غذاهای اصلاح ژنتیکی شده مصرف می‌کنند؛ بنابراین می‌توان گفت میزان سرطان با مصرف مواد غذایی اصلاح ژنتیکی شده ارتباطی ندارد.

از سوی دیگر همه خوراکی‌های تولیدشده با ماندگاری طولانی، مانند غذاهای کنسرو شده، نوشابه‌های گازدار، اسنک‌ها و سایر خوراکی‌های بسته‌بندی، ممکن است دارای آثاری از مواد سرطان‌زا باشند که به سرطان‌زایی آن‌ها کمک می‌کنند یا آن را تسهیل می‌کنند. در میان بسیاری از ترکیبات دخیل در ایجاد سرطان می‌توان به بیسفنول A در پوشش پلاستیکی قوطی‌های فلزی، بنزوپیرن در کباب، نیتریت‌ها در گوشت‌ها، گاز دی‌اکسیدکربن در نوشابه و ساخارین در غذاهای رژیمی اشاره کرد. این مواد ناشی از تغییرات ژنتیکی نیستند، حال‌آنکه همه آن‌ها به‌عنوان محرک سرطان در دوزهای بسیار بالا شناخته شده‌اند؛ بنابراین توجه به اصول تغذیه سالم است که عامل اصلی پیشگیری از ابتلا به سرطان است.

روش تشخیص محصولات تراریخته

برچسب مواد غذایی تراریخته باید نشان دهد که این ماده غذایی اصلاح ژنتیکی شده است. به این منظور برچسب این مواد غذایی باید حاوی نماد محصولات غذایی تراریخته، نوشته مشخص حاوی این مطلب که ماده غذایی تراریخته است از قبیل واژگانی مانند تراریخته، اصلاح ژنتیکی شده یا تهیه‌شده با کاربرد مهندسی ژنتیک، شماره تلفن و آدرس تولیدکننده باشد.

روغن تراریخته چیست؟

روغن‌های اصلاح‌ژنتیکی‌شده دارای ویژگی‌های عملکردی یا تغذیه‌ای تغییریافته هستند که طیف گسترده‌ای از تکنیک‌ها برای تولید آن‌ها استفاده شده است. بسیاری از این روغن‌ها محتویات اسید چربی دارند که منحصر به محصولی است که در آن تولید شده‌اند. به‌این‌ترتیب، این روغن‌ها ویژگی‌های عملکردی یا تغذیه‌ای بهبودیافته یا متفاوتی در مقایسه با روغن‌های معمولی دارند. صرف‌نظر از مشخصات اسیدهای چرب روغن، آرایش اسیدهای چرب روی در این روغن‌ها نیز متفاوت است.

در واقع روغن‌های تراریخته عمدتاً به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ یکی روغن‌هایی با نسبت اسیدهای چرب بهینه (مانند روغن کلزا) و دیگری روغن‌هایی با پایداری اکسیداتیو افزایش‌یافته. در تولید این روغن‌ها محققان توجه مضاعفی به اسیدهای چرب غیراشباع با زنجیره بلند امگا 3 داشته‌اند که مشاهده شده است نقش اساسی در کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی دارند. بنابراین، از فناوری اصلاح ژنتیکی برای افزایش محتوای اسیدهای چرب امگا 3 در تولید این روغن‌ها استفاده شده است. برای بهینه‌سازی ترکیب اسیدهای چرب روغن پنبه‌دانه نیز از فناوری RNAi برای مهار هم‌زمان بیان دو ژن استفاده شده است که منجر به محتوای بسیار بالاتر اسید اولئیک و محتوای کمتر پالمیتیک در این روغن‌ها درنتیجه فواید بیشتر آن‌ها برای سلامتی شده است.

جمع‌بندی: مواد غذایی تراریخته بخوریم یا نه

مواد غذایی اصلاح ژنتیکی شده، محصولاتی هستند که از موجوداتی مشتق شده‌اند که اطلاعات ژنتیکی آن‌ها از طریق تکنیک‌های مهندسی ژنتیک تغییریافته است. این فرایند به دانشمندان اجازه می‌دهد تا صفات خاصی مانند افزایش مقاومت در برابر آفات، بیماری‌ها یا شرایط محیطی را به خصوصیات در این مواد غذایی اضافه کنند. اهداف اولیه اصلاح ژنتیکی مواد غذایی بهبود کیفیت محصول، افزایش محتوای تغذیه‌ای آن و کاهش نیاز به آفت‌کش‌های شیمیایی در تولید آن است. محصولات رایج اصلاح ژنتیکی شده عبارت‌اند از ذرت، سویا، پنبه و کلزا. این محصولات به‌طور گسترده در تولید مواد غذایی و خوراک دام استفاده می‌شوند.

اگرچه طرفداران محصولات غذایی اصلاح ژنتیکی شده استدلال می‌کنند که غذاهای تراریخته می‌توانند با تولید محصولات انعطاف‌پذیرتر و افزایش کارایی کشاورزی به رفع چالش‌های امنیت غذایی جهانی کمک کنند، منتقدان این محصولات غذایی نگرانی‌هایی را در مورد خطرات بالقوه استفاده از مواد غذایی تراریخته برای سلامتی، اثرات زیست‌محیطی این مواد غذایی و ملاحظات اخلاقی مرتبط با اصلاح ژنتیکی مطرح می‌کنند. نهادهای نظارتی در کشورهای مختلف دستورالعمل‌هایی را برای ارزیابی ایمنی غذاهای تراریخته قبل از عرضه به بازار برای مصرف‌کننده، اعمال کرده‌اند. بااین‌حال بحث در مورد غذاهای اصلاح ژنتیکی شده همچنان وجود دارد و تلاش طرفداران این محصولات برای ایجاد تعادل بین فواید و خطرات بالقوه مرتبط با این فناوری همچنان در جریان است.

منابع

• https://www.webmd.com/diet/genetically-modified-foods-overview
• Bawa AS, Anilakumar KR. Genetically modified foods: safety, risks and public concerns-a review. J Food Sci Technol. 2013 Dec;50(6):1035-46. doi: 10.1007/s13197-012-0899-1. Epub 2012 Dec 19. PMID: 24426015; PMCID: PMC3791249.
• P. Hazebroek,Analysis of genetically modified oils,Progress in Lipid Research,Volume 39, Issue 6,

2000,Pages 477-506

• Touyz LZ. Genetically modified foods, cancer, and diet: myths and reality. Curr Oncol. 2013 Apr;20(2):e59-61. doi: 10.3747/co.20.1283. PMID: 23559886; PMCID: PMC3615871.
• https://www.medicalnewstoday.com/articles/324576
• Pan, P.Xing, Y., Zhang, D., Wang, J., Liu, C., Wu, D., & Wang, X. (2023). A review on the identification of transgenic oilseeds and oils. Journal of Food Science, 88, 3189–3203. https://doi.org/10.1111/1750-3841.16705

https://www.fda.gov/media/135280/download