نقش پتاسیم در بدن چیست و در چه غذاهایی یافت می‌شود

پتاسیم، یک ماده معدنی ضروری است که به‌طور طبیعی در بسیاری از غذاها وجود دارد و به‌صورت مکمل غذایی نیز در دسترس است. پتاسیم در تمام بافت‌های بدن وجود دارد، به‌دلیل نقش آن در حفظ حجم مایع درون‌سلولی و گرادیان‌های الکتروشیمیایی غشایی، برای عملکرد طبیعی سلول موردنیاز است. پتاسیم با سدیم که تنظیم‌کننده اصلی حجم مایع خارج سلولی و حجم پلاسما است، ارتباط تنگاتنگی دارد. در این مقاله از وب‌سایت حس‌تازگی به شناخت پتاسیم، نقش پتاسیم در بدن، علائم و عوارض کمبود پتاسیم و منابع غذایی پتاسیم می‌پردازیم.

پتاسیم چیست

پتاسیم الکترولیتی است که در سراسر بدن یافت می‌شود. الکترولیت‌ها تکانه‌های الکتریکی را در سراسر بدن هدایت می‌کنند و به انجام طیف وسیعی از عملکردهای ضروری بدن ازجمله موارد زیر کمک می‌کنند:

• فشارخون
• تعادل مایعات
• انقباضات عضلانی
• انتقال عصبی
• هضم
• ریتم قلب
• تعادل) pH اسیدیته و قلیاییت(

 

مقدار کل پتاسیم در بدن یک فرد بالغ 80 کیلویی حدود 140 گرم است. بیشتر پتاسیم داخل سلول است و مقدار کمی از آن در مایع خارج سلولی است؛ در واقع غلظت پتاسیم درون‌سلولی حدود 30 برابر بیشتر از غلظت پتاسیم خارج سلولی است و این تفاوت غلظت، گرادیان الکتروشیمیایی غشایی را تشکیل می‌دهد که از طریق پمپ سدیم‌پتاسیم حفظ می‌شود. این گرادیان علاوه بر حفظ تونیک سلولی، برای انتقال امواج عصبی، انقباض عضلانی و عملکرد کلیه ضروری است.

پتاسیم عمدتاً در روده کوچک جذب شده و از طریق ادرار دفع می‌شود. البته مقداری از پتاسیم نیز از طریق مدفوع دفع می‌شود و مقدار بسیار کمی از طریق عرق از بدن خارج می‌شود. غلظت طبیعی پتاسیم از حدود 3.6 تا 5 میلی مول در لیتر متغیر است و با مکانیسم‌های مختلفی تنظیم می‌شود. اسهال، استفراغ، بیماری کلیوی، استفاده از برخی داروها و سایر شرایطی که دفع پتاسیم را تغییر می‌دهند یا باعث جابجایی پتاسیم بین سلولی می‌شوند، می‌توانند باعث کاهش یا افزایش پتاسیم شوند. بدن به‌طور طبیعی پتاسیم تولید نمی‌کند؛ بنابراین، مصرف متعادل غذاها و نوشیدنی‌های غنی از پتاسیم اهمیت  زیادی دارد. مصرف کم یا زیاد پتاسیم می‌تواند عوارض جدی برای بدن ایجاد کند.

نقش پتاسیم در بدن چیست؟

بسیاری از قسمت‌های بدن ازجمله مغز، اعصاب، قلب و ماهیچه‌ها برای عملکرد مطلوب به پتاسیم نیاز دارند. این الکترولیت میزان آب بدن را تنظیم می‌کند و به عملکرد صحیح سیستم الکتریکی بدن کمک می‌کند. همچنین پتاسیم مواد مغذی را به سلول‌ها منتقل می‌کند و مواد زائد را از سلول‌ها خارج می‌کند و در تعامل با سدیم است و می‌تواند به کنترل فشارخون کمک کند. در اینجا به برخی از عملکردهای پتاسیم در بدن می‌پردازیم:

 

• کنترل فشارخون و سکته

بیماری فشارخون عامل خطر اصلی برای ابتلا به بیماری عروق کرونر قلب و سکته مغزی است. بر اساس تحقیقات، مصرف کم پتاسیم به‌ویژه زمانی که با مصرف زیاد سدیم همراه باشد، خطر ابتلا به فشارخون بالا را افزایش می‌دهد. در مقابل، مصرف بیشتر پتاسیم ممکن است به کاهش فشارخون کمک کند؛ زیرا تا حدی باعث افزایش اتساع عروق و دفع سدیم از طریق ادرار می‌شود که به‌نوبه خود منجر به کاهش حجم پلاسما می‌شود. این اثر ممکن است در افراد حساس به نمک بیشتر مشاهده شود.

 

اصلاح رژیم غذایی برای کنترل فشارخون بالا از طریق الگوی غذایی DASH انجام می‌پذیرد که بر مصرف میوه‌ها، سبزی‌ها و محصولات لبنی کم‌چرب حاوی پتاسیم تأکید دارد و فشارخون سیستولیک را به‌طور متوسط 5.5 میلی‌متر جیوه و فشارخون دیاستولیک را 3 میلی‌متر جیوه کاهش می‌دهد. در الگوی غذایی DASH سه برابر بیشتر از میانگین رژیم غذایی معمولی پتاسیم دریافت می‌شود؛ اما هم‌زمان مصرف سایر مواد مغذی مانند منیزیم و کلسیم نیز افزایش می‌یابد که این مواد معدنی نیز با کاهش فشارخون مرتبط هستند. نتایج اکثر تحقیقات بالینی نشان می‌دهد که مصرف مکمل پتاسیم نیز باعث کاهش فشارخون می‌شود. در سال 2017 بررسی نتایج 25 تحقیق بر روی 1163 فرد مبتلا به فشارخون بالا، کاهش قابل‌توجهی را در فشارخون سیستولیک (4.48 میلی‌متر جیوه) و فشارخون دیاستولیک (2.96 میلی‌متر جیوه)، در نتیجه دریافت مکمل پتاسیم نشان داد.

 

علاوه بر این مصرف بیشتر پتاسیم با کاهش خطر سکته مغزی و کاهش احتمال ابتلا به سایر بیماری‌های قلبی عروقی مرتبط است. اخیراً نتیجه بررسی 11 تحقیق بر روی مجموع 247510 بزرگ‌سال نشان داده است که مصرف 1640 میلی‌گرم پتاسیم در روز با 21 درصد کاهش خطر سکته مغزی، ابتلا به بیماری عروق کرونر قلب و بیماری‌های قلبی مرتبط است. اثرات مفید دریافت پتاسیم بر ابتلا به بیماری‌های قلبی احتمالاً به دلیل اثرات ضد فشارخون پتاسیم است. بااین‌حال، نتایج تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهند که مکانیسم‌های دیگری (به‌عنوان‌مثال، بهبود عملکرد اندوتلیال و کاهش تشکیل رادیکال‌های آزاد) نیز ممکن است در این امر دخیل باشند.

 

• عملکرد مطلوب عضلات

انتقال سیگنال‌های الکتریکی ارسال‌شده توسط عضلات یکی از وظایف کلیدی پتاسیم است. این امر به عضلات توان انقباض و عملکرد مطلوب می‌دهد. به همین دلیل اگر سطح پتاسیم پایین باشد، ممکن است ضعف و گرفتگی عضلانی پیش آید. ازآنجایی‌که قلب نیز یکی از ماهیچه‌های بدن است، به پتاسیم نیاز دارد. پتاسیم به سلول‌های قلب کمک می‌کند سیگنال‌های الکتریکی مناسب را ارسال کنند تا قلب به‌درستی پمپاژ کند. وجود پتاسیم بیش از حد در بدن می‌تواند ریتم قلب را تغییر دهد.

 

• عملکرد مطلوب کلیه‌ها

به‌طور معمول، کلیه‌ها محل دفع پتاسیم اضافی هستند و آن را از طریق ادرار از بدن خارج می‌کنند؛ اما در افراد مبتلا به بیماری مزمن کلیوی، پتاسیم ممکن است انباشته شود و سطح آن به شکل خطرناکی بالا رود. مصرف کم پتاسیم نیز باعث اختلال در جذب مجدد کلسیم در کلیه می‌شود، دفع کلسیم از طریق ادرار را افزایش می‌دهد و به‌طور بالقوه باعث هیپرکلسیوری و تشکیل سنگ کلیه می‌شود. سنگ کلیه بیشتر در افراد 40 تا 60 ساله دیده می‌شود.

 

تحقیقات انجام‌شده ارتباط معکوس بین دریافت پتاسیم رژیم غذایی و خطر ابتلا به سنگ کلیه را نشان داده‌اند. به‌عنوان‌مثال در تحقیقی بر روی گروهی از 45619 مرد 40 تا 75 ساله بدون سابقه سنگ کلیه، افرادی که بالاترین میزان دریافت پتاسیم را داشتند (به‌طور متوسط 4042 میلی‌گرم در روز) در طی 4 سال پیگیری، 51 درصد کمتر در معرض خطر ابتلا به سنگ کلیه قرار داشتند. به‌طور مشابه، در بررسی سلامت پرستاران که بر روی بیش از 90000 زن 34 تا 59 ساله که سابقه سنگ کلیه نداشتند، طی یک دوره پیگیری 12 ساله، افرادی که به‌طور متوسط بیش از 4099 میلی‌گرم پتاسیم در روز مصرف می‌کردند، 35 درصد کمتر در معرض خطر ابتلا به سنگ کلیه بودند.

 

• عملکرد مطلوب اعصاب و مغز

پتاسیم به اعصاب بدن کمک می‌کند تا به‌درستی کار کنند و به تحریکات عصبی پاسخ دهند. این امر از طریق سیگنال‌های الکتریکی که از سلولی به سلول دیگر حرکت می‌کنند، اتفاق می‌افتد. مغز نیز به‌عنوان بخشی از سیستم عصبی، به پتاسیم نیاز دارد. این ماده معدنی به سلول‌های مغز اجازه می‌دهد که هم با یکدیگر و هم با سلول‌های دورتر ارتباط برقرار کنند. تغییر در سطح پتاسیم با یادگیری، ترشح هورمون‌ها و متابولیسم ارتباط دارد.

 

• سلامت استخوان‌ها

تحقیقات نشان می‌دهند که افزایش مصرف پتاسیم از میوه‌ها و سبزی‌ها با افزایش تراکم استخوان مرتبط است، درواقع پتاسیم رژیم غذایی ممکن است سلامت استخوان را بهبود بخشد. مکانیسم‌های زیربنایی این اثر نامشخص است، اما یک فرضیه این است که پتاسیم از طریق تأثیر بر تعادل اسید و باز به محافظت از استخوان کمک می‌کند. رژیم‌های غذایی که سرشار از غذاهای اسیدساز مانند گوشت و غلات هستند، به اسیدوز متابولیک کمک می‌کنند و ممکن است اثر نامطلوبی بر استخوان داشته باشند. ترکیبات قلیایی موجود در غذا که به شکل نمک پتاسیم (نه کلرید پتاسیم) هستند و همچنین مکمل‌های پتاسیم ممکن است با این اثر مقابله کرده و به حفظ بافت استخوان کمک کنند.

 

• کنترل قند خون و دیابت نوع 2

دیابت نوع 2 یکی از بیماری‌های شایع در سراسر جهان است. اگرچه افراد چاق در معرض خطر ابتلا به دیابت نوع 2 هستند، سایر عوامل متابولیک نیز در ابتلا به این بیماری نقش دارند. ازآنجایی‌که برای ترشح انسولین از سلول‌های پانکراس، پتاسیم موردنیاز است، کاهش پتاسیم خون ترشح انسولین را مختل می‌کند و می‌تواند منجر به تحمل‌نکردن گلوکز شود. کاهش پتاسیم خون عمدتاً در اثر استفاده طولانی‌مدت از داروهای مدر یا دیورتیک‌ها (به‌ویژه آن‌هایی که حاوی تیازیدها هستند) یا هیپرآلدوسترونیسم (تولید بیش‌ازحد آلدوسترون) ایجاد می‌شود؛ زیرا هر دو باعث دفع پتاسیم در ادرار می‌شوند.

 

تحقیقات انجام‌شده روی بزرگ‌سالان ارتباط بین دریافت کمتر پتاسیم یا سطوح پایین‌تر پتاسیم سرم یا ادرار و افزایش میزان گلوکز ناشتا، مقاومت به انسولین و دیابت نوع 2 را نشان داده‌اند. به‌عنوان‌مثال، تحقیقی بر روی 1066 بزرگ‌سال 18 تا 30 ساله سالم در طی 15 سال پیگیری نشان داد، افرادی که دارای پایین‌ترین میزان پتاسیم بودند بیش از دو برابر بیشتر از افرادی که دارای بالاترین سطح پتاسیم بودند، در معرض ابتلا به دیابت نوع 2 قرار داشتند.

کمبود پتاسیم در بدن چه عوارضی و علائمی دارد

دریافت ناکافی پتاسیم می‌تواند فشارخون، خطر سنگ کلیه، تحلیل استخوان‌ها، دفع کلسیم از طریق ادرار و حساسیت به نمک را افزایش دهد. کمبود شدید پتاسیم می‌تواند باعث هیپوکالمی شود (سطح پتاسیم سرم کمتر از حدود 3.6 میلی‌مول در لیتر). هیپوکالمی تا 21 درصد از بیماران بستری در بیمارستان را تحت تأثیر قرار می‌دهد که معمولاً به دلیل استفاده از دیورتیک‌ها و سایر داروها است؛ اما در میان افراد سالم با عملکرد طبیعی کلیه نادر است.

 

هیپوکالمی خفیف با یبوست، خستگی و ضعف عضلانی مشخص می‌شود. هیپوکالمی متوسط تا شدید (سطح پتاسیم سرم کمتر از 2.5 میلی‌مول در لیتر) می‌تواند باعث پلی‌اوری (ادرار رقیق و مکرر)، انسفالوپاتی در بیماران مبتلا به بیماری کلیوی، تحمل‌نکردن گلوکز؛ فلج عضلانی، مشکل در تنفس و آریتمی‌های قلبی، به‌ویژه در افراد مبتلا به بیماری زمینه‌ای قلبی شود. هیپوکالمی شدید به دلیل اثرات آن بر انقباض عضلانی و درنتیجه عملکرد قلب می‌تواند کشنده باشد.

 

هیپوکالمی به‌ندرت فقط به‌دلیل مصرف کم پتاسیم از رژیم غذایی ایجاد می‌شود و اغلب به‌دلیل دفع پتاسیم در مدفوع در اثر اسهال است. همچنین می‌تواند ناشی از استفراغ باشد که آلکالوز متابولیک ایجاد می‌کند و منجر به دفع پتاسیم از کلیه‌ها می‌شود. علاوه بر این هیپوکالمی می‌تواند در اثر سندرم تغذیه مجدد (پاسخ متابولیک به تغذیه مجدد اولیه پس از یک دوره گرسنگی) به‌دلیل حرکت پتاسیم به داخل سلول‌ها، سوءمصرف ملین‌ها، مصرف دیورتیک‌ها، خوردن خاک رس (نوعی ویار)، تعریق شدید یا دیالیز ایجاد شود.

 

کاهش منیزیم نیز می‌تواند با افزایش دفع پتاسیم در ادرار به بروز هیپوکالمی کمک کند. همچنین کاهش منیزیم می‌تواند با کاهش غلظت پتاسیم درون‌سلولی، خطر آریتمی قلبی را افزایش دهد. درواقع بیش از 50 درصد از افراد مبتلا به هیپوکالمی ممکن است کمبود منیزیم نیز داشته باشند. در واقع در افراد مبتلا به هیپومنیزیمی و هیپوکالمی، هر دو مورد باید به‌طور هم‌زمان درمان شوند. از دیگر شرایطی که می‌تواند منجر به کاهش پتاسیم شوند می‌توان به ابتلا به بیماری‌های التهابی روده ازجمله بیماری کرون و کولیت اولسراتیو و استفاده از آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند کاربنی‌سیلین و پنی‌سیلین نام برد.

پتاسیم در چه غذاهایی یافت می‌شود

بهترین منابع غذایی پتاسیم در زیر آمده است:

میوه‌های غنی از پتاسیم عبارت‌اند از:

• گواوا (688 میلی‌گرم در هر فنجان)
• کیوی (562 میلی‌گرم در هر فنجان)
• طالبی (473 میلی‌گرم در هر فنجان)
• موز (451 میلی‌گرم در یک موز متوسط)
• گریپ‌فروت (415 میلی‌گرم در یک میوه)
• زردآلو تازه (401 میلی‌گرم در هر 1 فنجان)

آب‌میوه‌های سرشار از پتاسیم عبارت‌اند از:

• آب‌آلو (707 میلی‌گرم در هر فنجان)
• آب‌هویج (689 میلی‌گرم در هر فنجان)
• آب انار (533 میلی‌گرم در هر فنجان)
• آب‌پرتقال (496 میلی‌گرم در هر فنجان)
• آب نارنگی (440 میلی‌گرم در هر فنجان)

سبزی‌های غنی از پتاسیم عبارت‌اند از:

• برگ چغندر پخته‌شده (1309 میلی‌گرم در هر فنجان)
• سیب‌زمینی پخته‌شده باپوست (926 میلی‌گرم در یک سیب‌زمینی متوسط)
• کدوحلوایی (896 میلی‌گرم در هر فنجان)
• اسفناج پخته‌شده (839 میلی‌گرم در هر فنجان)
• آووکادو (728 میلی‌گرم در هر فنجان)

لوبیاها و حبوبات غنی از پتاسیم عبارت‌اند از:

• لوبیا سفید پخته‌شده (1004 میلی‌گرم در هر فنجان)
• لوبیا لیما، پخته‌شده (939 میلی‌گرم در هر فنجان)
• عدس پخته‌شده (731 میلی‌گرم در فنجان)
• لوبیا کنسرو شده (607 میلی‌گرم در هر فنجان)

برخی از غذاهای پُرپروتئین حاوی مقداری پتاسیم عبارت‌اند از:

• سینه مرغ، بدون استخوان کبابی (332 میلی‌گرم در هر 85 گرم)
• ماهی آزاد اقیانوس اطلس، پرورشی، پخته‌شده (326 میلی‌گرم در هر 85 گرم)
• گوشت گاو، فیله گاو، کبابی (315 میلی‌گرم در هر 85 گرم)

 

پتاسیم یک ماده معدنی و الکترولیت ضروری است که نقش مهمی در فرآیندهای فیزیولوژیکی مختلف در بدن انسان دارد. این ماده عمدتاً در میوه‌ها و سبزی‌هایی مانند موز، پرتقال، سیب‌زمینی و اسفناج یافت می‌شود و برای حفظ تعادل مایعات، انقباضات عضلانی و انتقال سیگنال‌های عصبی حیاتی است. پتاسیم به تنظیم فشارخون کمک می‌کند و عملکرد قلب و عروق را بهبود می‌بخشد. کمبود پتاسیم که با عنوان هیپوکالمی شناخته می‌شود، می‌تواند منجر به علائمی مانند ضعف، خستگی، گرفتگی عضلات و ریتم نامنظم قلب شود. در مقابل، مصرف بیش‌ازحد پتاسیم یا اختلال در عملکرد کلیه می‌تواند منجر به هیپرکالمی شود که ممکن است در ضربان قلب اختلال ایجاد کند و کشنده باشد.

منابع

• https://www.healthline.com/health/potassium
• https://www.webmd.com/a-to-z-guides/what-does-potassium-do-body
• https://ods.od.nih.gov/factsheets/Potassium-HealthProfessional/