سدیم حدود 2.6 درصد از وزن پوسته زمین را تشکیل می‌دهد و چهارمین عنصر فراوان در طبیعت است. سدیم نرم، مومی شکل و نقره‌ای است و در ترکیبات طبیعی به مقدار فراوان یافت می‌شود. سدیم بسیار واکنش‌پذیر است، با شعله زرد می‌سوزد، به‌آسانی در آب حل می‌شود و در هوا اکسید می‌شود. نماد «Na» از نام نئو لاتینی برای نشان‌دادن ترکیب سدیم استفاده می‌شود؛ این نماد برگرفته از ناتریوم (نیترون یونانی) است که نوعی نمک طبیعی است.
کلرید سدیم یا نمک معمولی رایج‌ترین ترکیب سدیم است، بااین‌حال، سدیم در بسیاری از مواد معدنی دیگر نیز وجود دارد. بدن برای عملکرد صحیح به مقدار کمی سدیم نیاز دارد؛ اما مصرف بیش از حد سدیم برای سلامتی مضر است. اگرچه سدیم اشکال مختلفی دارد، بیشتر سدیمی که ما مصرف می‌کنیم از نمک است. در این مقاله از وب‌سایت حس‌تازگی به شناخت سدیم، کاربرد آن در بدن، عوارض کاهش یا افزایش سطح سدیم در خون و راه‌های اندازه‌گیری سطح سدیم خون می‌پردازیم.
سدیم چیست
سدیم یک ریزمغذی است که برای انجام اساسی‌ترین عملکردهای سلولی موردنیاز است؛ بنابراین تعادل سطح سدیم به‌شدت توسط سیستم پیچیده‌ای از ناقلین غشایی و عوامل عصبی‌هورمونی تنظیم می‌شود. سدیم را می‌توانید به‌طور طبیعی در مواد غذایی مانند کرفس یا شیر بیابید. همچنین ممکن است تولیدکنندگان محصولات غذایی سدیم را به غذاهای فراوری شده، مانند نان اضافه کنند. علاوه بر این سدیم برای طعم دادن به غذا در چاشنی‌هایی مانند سس سویا استفاده می‌شود. سازمان جهانی بهداشت مصرف روزانه حداکثر 2000 میلی‌گرم سدیم را توصیه می‌کند. بیشتر سدیمی که می‌خورید در غذاهای آماده نهفته است؛ به همین دلیل، بسیاری از مردم در سراسر جهان بیش از نیاز بدن خود سدیم دریافت می‌کنند. دریافت بیش از حد سدیم (عمدتاً به شکل کلرید سدیم) با عوارض متعددی ازجمله فشارخون بالا، سکته مغزی، بیماری‌های قلبی عروقی، سرطان معده و سندرم متابولیک همراه است.
سدیم چه کاربردی در بدن دارد
سدیم بیشترین کاتیون موجود در مایع خارج سلولی است که برای عملکرد طبیعی فیزیولوژیکی انسان و سایر حیوانات ضروری است. سدیم در حفظ تعادل آب، تعادل اسمزی، تعادل اسید و باز و تنظیم حجم پلاسما، تکانه‌های عصبی و انقباضات ماهیچه‌ای ضروری است. جذب سدیم در انتهای روده کوچک و روده بزرگ اتفاق می‌افتد. کاهش سطح سدیم که اغلب در اثر مصرف داروهای مدر (دیورتیک‌ها) ایجاد می‌شود منجر به کاهش حجم و فشارخون می‌شود که می‌تواند کشنده باشد؛ بنابراین تنظیم سریع سطح سدیم خون بسیار اهمیت دارد. از سوی دیگر مصرف زیاد از حد سدیم ممکن است در درازمدت منجر به ابتلا به بیماری‌هایی مانند فشارخون بالا شود.
کلیه‌ها میزان سدیم بدن را تنظیم می‌کنند، به این ترتیب که وقتی سطح سدیم کاهش یابد، کلیه‌ها مانع دفع آن از بدن می‌شوند و وقتی سطح سدیم افزایش یابد، کلیه‌ها مقداری از آن را از طریق ادرار از بدن خارج می‌کنند. اگر کلیه‌ها نتوانند سدیم اضافی را از بدن دفع کنند، این سدیم در خون تجمع می‌یابد، آب جذب می‌کند و حجم خون افزایش می‌یابد؛ در نتیجه قلب باید برای پمپاژ خون سخت‌تر کار کند و این امر باعث افزایش فشارخون در رگ‌ها می‌شود. با گذشت زمان، فشارخون می‌تواند خطر ابتلا به بیماری قلبی، سکته مغزی و بیماری کلیوی را افزایش دهد.
کمبود سدیم در بدن چه عوارضی دارد
اگرچه پیروی از یک رژیم غذایی کم‌نمک ممکن است برای افراد مبتلا به بیماری‌های خاص ازجمله بیماری کلیوی یا فشارخون مفید باشد، با توجه به وجود نمک در طیف وسیعی از محصولات غذایی موجود، کمبود سدیم (هیپوناترمی) در افراد سالم بسیار بعید است. درواقع، کمبود سدیم در شرایط عادی حتی با رژیم‌های غذایی بسیار کم‌سدیم رخ نمی‌دهد. بااین‌حال برخی شرایط و عوامل ممکن است منجر به هیپوناترمی شوند، ازجمله:
- مصرف برخی از داروهای خاص: برخی از داروها، مانند برخی از داروهای مدر (ادرارآورها)، داروهای ضدافسردگی و داروهای مسکن، می‌توانند با فرایندهای هورمونی و کلیوی طبیعی که غلظت سدیم را در محدوده طبیعی نگه می‌دارند، تداخل داشته باشند.
- مشکلات قلبی، کلیوی و کبدی: نارسایی احتقانی قلب و بیماری‌های خاصی که بر کلیه‌ها یا کبد تأثیر می‌گذارند می‌توانند باعث تجمع مایعات در بدن شوند که مقدار سدیم را در بدن کم می‌کند و سطح کلی آن را کاهش می‌دهد.
- سندرم هورمون ضد ادرار: در این شرایط، سطوح بالایی از هورمون ضد ادرار تولید می‌شود که باعث می‌شود بدن آب را به‌جای دفع، در خود نگه دارد.
- استفراغ یا اسهال مزمن، شدید و سایر علل کم‌آبی بدن: این حالت باعث می‌شود بدن الکترولیت‌هایی مانند سدیم را دفع کند و همچنین سطح هورمون ضد ادرار را افزایش دهد.
- نوشیدن زیاد آب: نوشیدن مقادیر بیش از حد آب می‌تواند باعث کاهش سدیم شود؛ زیرا توانایی کلیه‌ها برای دفع آب را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. ازآنجایی‌که بدن سدیم را از طریق تعریق از دست می‌دهد، نوشیدن بیش از حد آب در حین انجام فعالیت‌های استقامتی، مانند دو ماراتن و دو سه‌گانه نیز می‌تواند محتوای سدیم خون را کاهش دهد.
- تغییرات هورمونی: نارسایی غده آدرنال (بیماری آدیسون) بر توانایی غدد فوق‌کلیوی برای تولید هورمون‌هایی که به حفظ تعادل سدیم، پتاسیم و آب بدن کمک می‌کند، تأثیر می‌گذارد. سطوح پایین هورمون تیروئید نیز می‌تواند باعث کاهش سطح سدیم خون شود.
- مصرف اکستازی: این آمفتامین خطر ابتلا به موارد شدید و حتی کشنده هیپوناترمی را افزایش می‌دهد.
به هنگام کاهش سطح سدیم در بدن، سطح آب در بدن افزایش می‌یابد و سلول‌ها شروع به متورم‌شدن می‌کنند. این تورم می‌تواند باعث بروز مشکلات خفیف تا کشنده شود. علائم و نشانه‌های هیپوناترمی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- حالت تهوع و استفراغ
- سردرد
- گیجی
- از دست دادن انرژی، خواب‌آلودگی و خستگی
- بی‌قراری و تحریک‌پذیری
- ضعف عضلانی، اسپاسم یا گرفتگی عضلات
- تشنج
- کما
در هیپوناترمی مزمن، سطح سدیم به‌تدریج و طی 48 ساعت یا بیشتر کاهش می‌یابد و علائم و عوارض معمولاً خفیف‌تر هستند. در هیپوناترمی حاد، سطح سدیم به‌سرعت کاهش می‌یابد که منجر به اثرات خطرناکی ازجمله تورم سریع مغز می‌شود؛ در نتیجه ممکن است منجر به کما و مرگ شود. به نظر می‌رسد زنان پیش از یائسگی، بیشتر در خطر آسیب مغزی مرتبط با هیپوناترمی هستند. این امر ممکن است به تأثیر هورمون‌های جنسی زنان بر توانایی بدن برای متعادل‌کردن سطح سدیم مربوط باشد. درمان هیپوناترمی بسته به علت آن، متفاوت است. ممکن است برای افزایش سطح سدیم به استفاده از محلول‌های الکترولیت داخل وریدی و دارو نیاز باشد.
عوارض زیاد بودن سدیم در خون چیست
برای چندین میلیون سال، انسان‌ها نمک بسیار کمی (کمتر از 0.25 گرم در روز) مصرف می‌کردند؛ اما به‌تدریج نمک به‌عنوان روشی برای حفظ مواد غذایی به کار گرفته شد؛ این امر برای جوامع متمدن تحول‌آفرین بود. در ابتدا ظهور یخچال منجر به کاهش مصرف نمک شد. بااین‌حال متعاقباً مصرف نمک افزایش یافت و در حال حاضر تخمین زده می‌شود که مصرف نمک در اکثر کشورهای جهان بین 9 تا 12 گرم در روز باشد که به بسیار بیشتر از مقدار نمک مصرفی توسط اجداد ماست.
در حال حاضر افزایش مصرف نمک، هم به دلیل مصرف نمکی است که در طول فراوری غذا به محصولات غذایی اضافه می‌شود و هم به دلیل اضافه‌کردن نمک به هنگام تهیه غذا و سر میز است. افزایش سطح سدیم در ابتلا به فشارخون، بیماری‌های قلبی عروقی، بیماری مزمن کلیه، سرطان معده، نفرولیتیازیس کلسیم (رسوباتی از جنس مواد معدنی و نمکی هستند که در کلیه‌ها تشکیل می‌شوند) و پوکی‌استخوان نقش دارد.
هیپرناترمی اصطلاحی پزشکی است که برای توصیف سدیم بیش از حد در خون استفاده می‌شود. افراد مسن بیشتر در معرض افزایش خطر هیپرناترمی هستند؛ زیرا با افزایش سن، احتمال کاهش احساس تشنگی بیشتر می‌شود. علامت اصلی هیپرناترمی تشنگی بیش از حد است. علائم دیگر بی‌حالی، خستگی مفرط، کمبود انرژی و احتمالاً گیجی است. موارد پیشرفته هیپرناترمی نیز ممکن است باعث انقباض یا اسپاسم عضلانی شوند. علائم شدید نادر است و معمولاً فقط با افزایش سریع و زیاد سدیم در پلاسمای خون دیده می‌شود. با افزایش شدید سدیم، ممکن است تشنج و کما رخ دهد.
عوامل خطر ابتلا به هیپرناترمی عبارت‌اند از:
- کم‌آبی بدن
- اسهال شدید و آبکی
- استفراغ
- تب
- هذیان‌گویی یا زوال عقل
- مصرف داروهای خاص
- دیابت کنترل نشده
- وجود سوختگی بزرگ روی پوست
- ابتلا به بیماری کلیوی
- ابتلا به یک بیماری نادر با نام دیابت بی‌مزه
راه‌های اندازه‌گیری میزان سدیم موجود در خون
سطح سدیم خون را می‌توان با آزمایش خون اندازه‌گیری می‌کند. سدیم بالاتر از حد طبیعی ممکن است نشانه یک بیماری باشد، مانند:
- کم‌آبی بدن که ممکن است به دلیل ننوشیدن کافی نوشیدنی، اسهال یا مصرف داروهای خاصی به نام دیورتیک‌ها باشد.
- اختلال در غدد فوق‌کلیوی
- ابتلا به بیماری کلیوی
- ابتلا به بیماری دیابت بی‌مزه
سدیم کمتر از حد طبیعی ممکن است نشانه یک بیماری باشد، مانند:
- دفع سدیم در اثر اسهال یا استفراغ
- ابتلا به بیماری‌های کلیوی
- سیروز کبدی
- نارسایی قلبی
- ابتلا به برخی بیماری‌های مغزی و ریوی
- ابتلا به انواع خاصی از سرطان
- مصرف برخی داروها، ازجمله بسیاری از مسکن‌ها و برخی از داروهای ضدافسردگی
- بیماری آدیسون
- سوءتغذیه
سدیم یک عنصر شیمیایی با نماد Na است. این عنصر برای انجام فرایندهای بیولوژیکی مختلف بدن ضروری است و نقش مهمی در حفظ تعادل مایعات، انتقال سیگنال‌های عصبی و عملکرد عضلات دارد. در طبیعت، سدیم عمدتاً به‌صورت کلرید سدیم (نمک خوراکی) وجود دارد. کلرید سدیم برای سلامت انسان حیاتی است و الکترولیت‌های لازم را فراهم می‌کند که به تنظیم فشار و حجم خون یاری می‌رساند. دریافت سدیم از رژیم غذایی بسیار اهمیت دارد، اما باید متعادل باشد. مصرف بیش از حد سدیم می‌تواند باعث ابتلا به فشارخون بالا، بیماری‌های قلبی عروقی، سکته، پوکی‌استخوان و سرطان معده شود. از سوی دیگر به‌دلیل استفاده از سدیم در تهیه و تولید بسیاری از محصولات غذایی، کمبود سدیم بسیار نادر است. کمبود سدیم تنها ممکن است در اثر ابتلا به برخی از بیماری‌ها مانند بیماری‌های کلیوی یا استفاده طولانی‌مدت برخی از داروها مانند داروهای مدر ایجاد شود. در مجموع بر اساس توصیه سازمان جهانی بهداشت مصرف روزانه حداکثر 2000 میلی‌گرم سدیم مجاز است و مصرف روزانه بیشتر از این مقدار توصیه نمی‌شود.
منابع
- https://www.cdc.gov/salt/about/index.html
- https://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/nutrition-and-healthy-eating/in-depth/sodium/art-20045479
- Strazzullo P, Leclercq C. Sodium. Adv Nutr. 2014 Mar 1;5(2):188-90. doi: 10.3945/an.113.005215. PMID: 24618759; PMCID: PMC3951800.
- https://www.sciencedirect.com/topics/food-science/sodium
- https://medlineplus.gov/lab-tests/sodium-blood-test/
- https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/hyponatremia/symptoms-causes/syc-20373711
- https://www.healthline.com/health/food-nutrition/how-to-prevent-an-electrolyte-imbalance#electrolytes
- Suckling RJ, Swift PA. The health impacts of dietary sodium and a low-salt diet. Clin Med (Lond). 2015 Dec;15(6):585-8. doi: 10.7861/clinmedicine.15-6-585. PMID: 26621954; PMCID: PMC4953267.
دیدگاه‌ها
(0)